Rastko Lončar :Pojava ovakvih knjiga predstavlja retkost u savremenom pesničkom i kulturnom stvaralaštvu.
Anđelko Anušić: Sad već sasvim slobodno, mirne duše možemo kazati da je Nenad Grujičić napisao svoj i naš Kozarski vijenac, kanonski vijenac srpskog postradanja tokom dvadesetog vijeka do danas
To su poruke iz Arhiva Vojvodine gde je 15.11.2023.godine promovisana knjiga-poema Nenada Grujičića, koja je nedavno izašla u izdanju banjalučke Besjede, pod nazivom „Kozaro, sejo i pramajko“ (Rečitativ o genocidu, zaboravu i slobodi). Iako po kišnom vremenu, sala je bila puna publike. U prisustvu autora, o knjizi su govorili Anđelko Anušić i Rastko Lončar.
Na samom početku programa učesnike i publiku pozdravio je direktor Arhiva Vojvodine Nebojša Kuzmanović naglašavajući značaj promocije vrhunskog pesničkog dela u stvaralačkom kontekstu Arhiva Vojvodine gde je nedavno otvorena tematska izložba „Kozara 1942“, u saradnji sa Muzejom žrtava genocida iz Beograda i Memorijalnog Muzeja na Mrakovici iz Prijedora, koja će trajati sve do 20. decembra u Novom Sadu.
Promociju je vodila Sanja Demirović koja je iz knjige „Kozaro, sejo i pramajko“ pročitala deo iz recenzentskog zapisa Danijele Regojević: „Pjesnik otvara ličnu zavičajnu ranu na grudima, i njegov bol razrasta u veliki žal za stradalim srpskim narodom u cjelini, a u slikama i prizorima genocidnog nadiranja njemačkih i ustaških falangi na djecu i stanovništvo srpske Kozare. U svemu tome, i onom što živimo danas, pjesnik uočava u našem vremenu istog nezasitog zavojevača i neprijatelja koji, iako dva puta poražen u dvadesetom vijeku, ponovo se približava našim predjelima i krajevima, livadama i rudnicima, kućnim pragovima i stolovima, bezobzirno želi da se domogne definitivne pobjede nad srpskim narodom na Balkanu. No, Božja riječ je prva i posljednja, pa pjesnik Grujičić pjeva: „O, Bože, milostivi i jedini,/ saperi sa ljudskoga čela grijeh i zlo,/ i prosvijetli um, čemer i jad na zemlji/ od koje smo prolazni sazdani svi,/ u koju se vraćamo tijelom i kopamo.“
Inspirisan da govori o novom pesničkom delu Nenada Grujičića, Rastko Lončar naglasio je da pojava ovakvih knjiga predstavlja retkost u savremenom pesničkom i kulturnom stvaralaštvu. Istakao je sposobnost autora da predoči minulo vreme i spoji ga sa sadašnjim, sa umetnički snažnim i nesvakidašnjim slikama, na primer, posle iznenadne komande za juriš i proboj u bici na kozarskom brdu Patrija 3. i 4. jula 1942. godine, „prsa u prsa, kroz krvave urlike,/ sa zadnjim nitima snage, / juriš za jurišom, uraaa na uraaa,/ pa onda sve to sa kricima iz utrobe/ golorukih žena, djece i staraca,/ sa teškim ranjenicima iza leđa,/ sa umornim kostima bez sna,/ sa dječicom u oprljenim drvenim bešikama u naručju“. U narodu postoji ojkača, koju je Grujičić ugradio u poemu: „Moj mitraljez kroz jelovo granje,/ fašistima svira ustajanje.“
Rastko Lončar zatim je dodao. „U našoj narodnoj, epskoj poeziji nije nužno očuvana istorijska istina, ali jeste istina o našem pogledu na prošlost, o etici naše istorije. Oni koji nisu videli konkretni istorijski događaj su stvarali najpotresnije pesme koje su lepotom opčinile Evropu, i u kojima je umetnička istina nadilazila svaku faktografiju i potencijalne proizvoljnosti u tumačenju činjenica na koje ni istoričari nisu imuni. Nenad Grujičić nije lično svedočio stradanjima na Kozari, isto kao što ni Ivan V. Lalić nije gledao nastanak Plave grobnice. I Grujičić, osamdeset godina nakon fašističke ofanzive na Kozari, svedoči o srpskom narodu koji se ovenčao mučeničkim i pobedničkim oreolom, odnosno, o njegovom stradanju pred zavojevačem koji je došao da uzme ono što je preostalo. Pesnik, koji je i prorok i pamtilac, koji je govornik u ime živih i stradalih, obraća se bez straha onoj sili koja želi da nakon života, uzme ili satre i ono što je život iznedrio – kulturu, običaje, prirodu i jezik.“
Nalazeći epifanijske dodire sa kreativnom žicom sopstvene umetničke radionice, što ga je motivisalo da govori o novoj Grujičićevoj knjizi, Anđelko Anušić je u opsežnoj analizi o poemi „Kozaro, sejo i pramajko“ pored ostalog rekao:
„Dvije ključne riječi u naslovu ove knjige: seja i pramajka, osim što određuju formu, strukturu i jezik ovog pjesničkog djela, one mu daju i sasvim izvjesna klasična umjetnička svojstva. Seja svojom narodnom miloštom, a zapravo svojim asocijativnim poljem aktivno konotira srpsku narodnu usmenu poeziju, narodno predanje, ali i savremeno književno stvaralaštvo u čijem je središtu Kozara kao tema genocida i izgona našega naroda iz perioda Drugog svjetskog rata, i uopšte stradanja srpskog naroda tokom dvadesetog vijeka do dana današnjih. Pramajka izobražava arhetip, potencira biblijsko, mitsko, kosovsko-zavjetno, duhovno, izobražava agon koga slavi i na kome počiva naša epika koja nas je održala. Dakle, Grujičićeva poema „sa pustim naramkom tuge, slobode i krvi“ (stih iz prvog pjevanja), taj ep o otporu, postradanju i uksrsnuću kroz žrtvu, sublimira mistiku našeg golemog usmenog poetskog nasljeđa, evocira srednjovjekovno književno nasljeđe, i sve zasvođuje krunskom pozlatom u savremenom pjevanju.
Već ova unutrašnja pozicija pomenute poeme, kao i njena dramska strukturiranost, kako svojom tragičnom temom iz antičkog registra, još više zaumnim, svetotajinskim sponama poetskog jezika kao da nastoji da ostvari makar onu spoljašnju, profilisanu, savremenu konekciju sa toposom Gorskog vijenca, sa ključnim tačkama Njegoševog eshatološkog stvaralaštva, da se poslužimo ovom sintagmom Nikolaja Berđajeva.
Kakvu nam to poruku pjesnik šalje? U vremenu mrzilačkog odricanja i brisanja srpskih stradanja i žrtava, i uopšte pokušaja potiranja božanske supstance koja je ukresala ljudsku jedinku, autor poeme Kozaro, sejo i pramajko svoje fizičko prisustvo na Kozari, na kozarskom Gazimestanu, kako kaže, prevodi u neporecivo transpoetsko svjedočenje koje jeste u ravni univerzalnog, vaseljenskog, eshatološkog, opominjući i sebe i nas da fiziku čovjekove egzistencije nadsvođuje i kruniše jedna viša, metafizička, duhovna stvarnost, spram koje je mizerija ništiteljskog carstva silnika ovog svijeta magla i dim.
U spektru svojih simboličkih, metaforičnih, dramskih i evokativnih zračenja, a u saglasju sa osnovnim rečitativno-memorijalnim tonom (tonom opela) ovog spjeva, Grujičićeva poema doziva, a zapravo upjevava Stojanku majku Knežopoljku , Oči Vladimira Popovića, Goranovu Jamu , Ćopićevu Petrovačku cestu, Kadinjaču Slavka Vukosavljevića, Desankinu Krvavu bajku , Lalićevo i Komnenićevo Opelo mučenicima u Glinskoj crkvi, Poeziju Dragana Kolundžije, Bećkovićeva jevanđelja p(o) Ćeranima, Ćeranićima i Naćertaniju, Hvostansku zemlju Darinke Jevrić. Ali u dubinskim slojevima ove poeme raščitavamo i Jeremijin plač, Jovovu ridanicu, Psalme Davidove, kao i Stražilovo i Lament Crnjanskog, da se ne zaboravi. Percipirajući savremeno, aktuelno rasprostiranje starog-novog zla srpskom domajom, u koloni Kozarčana iz 1941. godine vidimo i Kolonu krajiških Srba avgusta 1995, sarajevskih Srba decembra iste godine, kao što mnogo vidnije vidimo i opšti, transcendirajući polom kosovskometohijskih Srba danas.
Sad već sasvim slobodno, mirne duše možemo kazati da je Nenad Grujičić napisao svoj i naš Kozarski vijenac, kanonski vijenac srpskog postradanja tokom dvadesetog vijeka do danas. Bitno, podžanrovsko određenje ovog spjeva jeste, mora se i to istaći, rečitando, gdje pjesnik kombinuje uzvišeni govor i pjesničko kazivanje, čime konotira dramsko-scenski efekat svoje poeme, s jedne strane, i s druge, simbiotički usložnjava i pojačava poetsku sugestibilnost svoga spjeva.
I na kraju, još se mora ovo dodati: poema Kozaro, sejo i pramajako jeste dio kosovske poetske sinteze o svekolikim tragičnim, lomnim vijekovima, godinama i danima našega naroda do ovoga trajućega časa koji je u zoni transcendentnog.“
Nenad Grujičić je u tri navrata kazivao delove iz poeme „Kozaro, sejo i pramajko“, završavajući ih autentičnim pevanjem deseteračkih rimovanih ojkača iz prostora Kozare, nastalih u ambijentu rata u kojem se ne svojom zaslugom našao srpski narod na ovoj krajiškoj planini. To je glas sestara u crnim haljinama i marama koje žale za izginulom braćom: „Crna mi je roba omilila,/ otkad su mi braća izginula“ i „Grlo moje ko tambora jada,/ nikad nije jadalo ko sada!“ Grujičićeva poema i nastup u celini izazvali su veliku pažnju i dugotrajne aplauze, a kod dela publike i suze.
Posle promocije, zajedno s učesnicima programa, publika je pozvana u susednu galeriju na izložbu Muzeja žrtava genocida “Kozara 1942” gde su se upoznali sa postavkom koja sadrži dvojezični, srpsko-engleski, katalog izložbe i zbornik izabranih svedočanstava i arhivalija o epopeji Kozare. Na izložbi su po prvi put po završetku Drugog svetskog rata predstavljeni pojedini eksponati, kao i autentični audio-video zapisi (tzv. slikopisi NDH) tragičnih događaja na Kozari.
Na zahtev domaćina Arhiva Vojvodine i organizatora pomenute izložbe, izdvojeni su primerci Grujičićeve knjige „Kozaro, sejo i pramajko“ za fond Muzeja žrtava genocida u Beogradu i Memorijalnog muzeja na Mrakovici u Prijedoru, kao i za biblioteku Arhiva.
